مقایسه سدسازی در ایران و جهان

    اخیراً واکنشهای منفی در افکار عمومی نسبت به سدسازی مشاهده شده که عموماً تنها اثرات جانبی سدها را بدون توجه به لزوم آنها بیان نموده‌اند. البته ذینفعان اصلی طرحهای سدسازی در واقع مردم نسل کنونی و نسلهای آتی هستند و آشنایی جامعه با مزایا و معایب سدسازی و لزوماحداث سدهااهمیت به سزایی در پشتیبانی جامعه از یک طرح دارد. اطلاعات مراجع معتبر نشان می‌دهد در بسیاری از کشورهای توسعه یافته یا درحال توسعه علیرغم دارا بودن آب شیرین تجدیدپذیر بیش از ایران، تعداد سدها از ایران بیشتر بوده و ذخایر سرانه سدها نیز بسیار بیشتر از ایران است.   1- مقدمه پس از ساخت شهرها، سدها را میتوان جزو اولین سازه های بزرگ ساخت بشر برای کنترل و تسلط بر طبیعت در نظر گرفت. اولین شهرهای جهان در خاورمیانه (مصر، بین النهرین، یمن و ..) به منظور دسترسی دائم به آب آشامیدنی و کشاورزی، در کنار رودخانه ها ایجاد شده بود. ولی از آنجایی‌که در این مناطق جریان رودخانه در ماههایی از سال، زیاد (و یا سیلابی) و در ماههای تابستان کم و ناکافی بود، لذا ایجاد سد از همان ابتدای شهرنشینی مورد توجه بشر قرار گرفت. از مهمترین دلایل ساخت سدها از آغاز تا پیش از اختراع برق را میتوان ذخیره آب، کنترل سیلاب و تنظیم و انحراف آب نامید، که در مناطق نیمه خشک جهان (مانند خاورمیانه و شمال آفریقا) هنوز از مهمترین اهداف سدسازی است. اما مانند هر فعالیت عمرانی دیگر، سدها نیز بر محیط اطراف از جمله محیط زیست، اجتماع، حتی فرهنگ و سیاست تاثیرگذار است که این تاثیرات می‌تواند مثبت یا منفی باشد. در سالهای اخیر واکنشهای منفی زیادی در فضای افکار عمومی کشور نسبت به سدسازی ایجاد شده است که عمدتاً از طرف حامیان محیط زیست و فعالان اجتماعی بوده است و عموماً تنها اثرات جنبی سدها را بیان نموده‌اند، بدون توجه به این‌که اگر سدها نبود چه وضعیتی داشتیم. حتی مساله تخریب سدها در کشورهای پیشرفته نیز اگرچه واقعیت دارد، بیش از اندازه بزرگنمایی شده است. در این مقاله تلاش شدهمقایسه اجمالی در خصوصسدسازی در ایران و جهان شود.   2-   لزوم مدیریت و اقناع جامعه به عنوان ذینفعان پروژه‌های سدسازی نفس ورود فعالان اجتماعی به عنوان نمایندگان ذینفعان اصلی پروژه‌های سدسازی را باید امر مبارکی تلقی نمود. در سالهای اخیر نیز مدیریت ذینفعان به بخش مهمی در مدیریت پروژه‌ها در جهان تبدیل شده، به طوری که راهنمای دانش مدیریت پروژه(PMBOK)در ویرایش 2013 خود یک حوزه مجزا برای مدیریت ذینفعان اضافه نمود که نشان از اهمیت این بخش دارد و شناسایی ذینفعان، تاثیر آنها، و مدیریت و کنترل آنها را از عوامل موفقیت پروژه‌ها برشمرده است[1]. سایر آیین نامه‌های مدیریت پروژه مانند پرینس2، مدیریت طرح و مدیریت سبد نیز بخش مهمی را به مدیریت ذینفعان تخصیص داده‌اند. معیارهای متضاد ذینفعان گوناگون و بعضاً رقیب در پروژه (مثلاً کارفرما، مردم محلی،‌ سرمایه‌گذار، پیمانکار و سازمانهای غیردولتی و ....) از چالشهای تعریف موفقیت پروژه شمرده شده است[2]. صاحب‌نظرانی چون کرزنر نیز ارتباط ضعیف بین پروژه و ذینفعان، دخالت ندادن ذینفعان نهایی در خلال پروژه، پشتیبانی کم یا ناچیز ذینفعان، الزامات ونیازهای غیر روشن ذینفعان، و دخالت انفعالی ذینفع بهره‌بردار پس از تحویل پروژه را از عوامل شکست پروژه‌ها برمی‌شمرند[3].به هرحال بهره‌برداران اصلی طرحهای سدسازی در واقع جامعه و نسلهای کنونی و آتی کشور هستند و آشنایی جامعه با مزایا و اثرات جانبی سدسازی و آشنایی با درک نقطه تعادل مزایا و معایب یک پروژه سدسازی و لزوم آن و این‌که اگر آن سد نبود چه بر سر جامعه محلی می‌آمد، اهمیت به سزایی در پشتیبانی از یک طرح دارد. بدیهی است اگر معایب آن طرح بیشتر از مزایای آن باشد، جامعه می‌تواند با آن مخالفت نماید. در هر صورت تنویر افکار عمومی بسیار مهم است و جای خالی آن در اقدامات متولیان این پروژه‌ها احساس می‌گردد.   3-    سدسازی در جهان از دوران باستان، ساخت سد یکی از راه حلهای بشر برای ذخیره آب در مناطق مختلف بوده و وجود سدهای قدیمی در مصر باستان، بین‌النهرین، ایران، هند، ژاپن و ... مؤید این امر است. سد کفرا(kafara)در جنوب قاهره (2900 قبل از میلاد)، سد مارب در یمن (750 قبل از میلاد)، و سد کسیس‌گولو در ترکیه (800 قبل از میلاد) در زمره سدهای بسیار قدیمی هستند. سد پروسرپینا در اسپانیا (130 میلادی)، 13 سد کهن مربوط به سالهای 400 تا 1480 میلادی در ژاپن، سد تونورتانک در هند در سال 1000 میلادی، و سد سرخاب در افغانستان مربوط به سال 1314 میلادی از جمله قدیمی ترین سدهای دنیاست که به ثبت کمیته جهانی سدهای بزرگ رسیده است رسیده است[4] . در دوران پس از قرون وسطی و از قرن 16 میلادی به بعد، در اسپانیا که جزو کشورهای خشک اروپا محسوب می­گردد، پیشرفت قابل ملاحظه‌‏ای در فنون سدهای بنّایی (سنگی-آجری) به وجود آمد. از جمله این موارد می‌توان به ساخت سدTibiبه ارتفاع 42 متر در سال 1594 میلادی و سدEl-Gasco به ارتفاع 53 متر (1799 میلادی) اشاره نمود. با توسعه‏ امپراتوری اسپانیا، فنون سدسازی مهندسان اسپانیایی به آمریکای مرکزی و جنوبی صادر شد. در سال‏های 1700 تا 1800 میلادی، دانش سدسازی در دنیا پیشرفت آرامی داشت و از سال 1780 میلادی به بعد و با شروع اوّلین انقلاب صنعتی، تعداد و اندازه‏ سدها یکی بعد از دیگری به طور دائم رشد می‏کرد.در قرن نوزدهم میلادی مهندسان انگلیسی در توسعه و پیشرفت اصول طراحی خاکریزها موفقیت زیادی کسب کردند. احداث هفت سد در درّه‏Longdendaleطی سال‏های 1854 تا 1877 میلادی، سدBurrator در انگلستان (1898میلادی)، سدCataract در استرالیا (1907میلادی) نتیجه‏ همین پیشرفت‏های علمی بود.[5] تا پایان سال 2015 حدود 58 هزار سد بزرگ(Large Dams) (سدهایی که دارای ارتفاع بیش از15 متر ارتفاع یا بیش از یک میلیون مترمکعب ذخیره مخزن هستند[5]) در کمیته بین المللی سدهای بزرگ(ICOLD)  به ثبت رسیده اند، که بخش بزرگی از آنها دارای بیش از یک کاربری هستند (مثلاً کنترل سیلاب، آبیاری، تولید برق و ...). بیشتر سدهای جهان به منظور آبیاری و ایجاد منبع آبی مناسب برای کشاورزی و توسعه مناطق روستایی (20 هزار مورد)، تولید برق (10 هزار مورد)، کنترل سیلاب، تامین آب و غیره ساخته شده‌اند. سدها به منظور ایجاد مناطق گردشگری، کشتیرانی و پرورش ماهی نیز استفاده می شود.سدهای بزرگ جهان (ارتفاع بیش از 15 متر) به تفکیک کاربری براساس اطلاعات سایت کمیته جهانی سدهای بزرگ در شکل 1 نمایش داده شده است.[4]       شکل 1 – سدهای بزرگ جهان (ارتفاع بیش از 15 متر یا مخزن بیش از یک میلیون مترمکعب) به تفکیک کاربری   به جز برخی کشورهای اروپایی که کمبود آب دارند (یعنی سرانه آب آنها برابر یا کمتر از ایران است)، مانند اسپانیا، آلمان، انگلستان، لهستان، هلند، دانمارک و چک (شکل 2) ، سایر کشورهای اروپایی به دلیل پراکندگی مناسب بارشها و رودخانه­ها و همچنین در اختیار داشتن سرانه آب شیرین بیش از 3000 مترمکعب در سال و همچنین نبود ارتفاعات کوهستانی، نیاز و یا امکان چندانی برای ساخت سد ندارند. کشورهایی چون فرانسه، سوییس، برزیل، کانادا و روسیه نیز به دلیل داشتن آب فراوان عمدتاً برای تولید برق به سدسازی روی آورده‌اند. کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی تقریباً در عمده ساختگاههای مناسب سدسازی خود اقدام به ساخت سد نموده و دیگر جای زیادی برای سدسازی ندارند. ملاحظات زیست محیطی نیز موجب شده این کشورها در ساخت سدهای باقی مانده تردید به خرج دهند. اما کشورهای آمریکای جنوبی، آفریقایی و آسیایی که بسیاری سرانه آب شیرین تجدیدپذیرشان به ازای جمعیت کم می‌باشد، نیاز به تامین آب برای شرب و کشاورزی و بعضاً تامین برق برای جمعیت رو به رشد خود دارند، و لذا هنوز به سدسازی توجه ویژه ای دارند.   4-     آب شیرین تجدید پذیر و بزرگترین کشورهای دارای سد براساس گزارش سال 2015 بخش آب سازمان ملل متحد، سرانه آب شیرین تجدیدپذیر دنیا در سال 2013 به صورت زیر بوده است که نشان می‌دهد ایران با سرانه حدود 1700 مترمکعب، از نظر آب شیرین در آستانه تنش است[6]:       شکل 2 -سرانه آب شیرین تجدیدپذیر کشورهای دنیا در سال 2013   کشورهای دارای بیشترین تعداد سدهای جهان (موجود، در حال ساخت و یا در دست طراحی) براساسآمار ثبت شده برای سدهای بزرگ در کمیته جهانی سدهای بزرگ(ICOLD)،در جدول 1 نمایش داده شده است[4]. نکته جالب توجه این است که براساس آمار بانک جهانی در سال 2014، در اکثر این کشورها، سرانه آب شیرین تجدیدپذیر (جریان آب رودخانه‌های داخلی به علاوه آبهای زیرزمینی ناشی از بارندگی) بیش از ایران است (مترمکعب بر نفر)[7]. همچنین ظرفیت کلی مخازن سدهای این کشورها و ظرفیت مخازن سدها به ازای هر نفر جمعیت (مترمکعب بر نفر) نیز براساس آمار سازمان خواروبار جهانی(فائو) در سال 2010 در جدول 1 مقایسه شده است[8]:   جدول 1 - کشورهای دارای بیشترین تعداد سدها، مقایسه ظرفیت مخازن و سرانه آب شیرین تجدیدپذیر آنها     جدول 1 نشان می‌دهد که بیشترین ظرفیت مخازن سدهای جهان به ترتیب متعلق به کانادا، آمریکا، برزیل و چین است که اتفاقاً وضعیت سرانه آب شیرین تجدیدپذیر سالانه آنها به مراتب بهتر از ایران است (بجز هند و آفریقای جنوبی). از نظر نسبت مخزن به جمعیت هم اکثر کشورهای جدول بالا علیرغم داشتن سرانه آب شیرین بیشتر، در رتبه بالاتری از ایران قرار دارند، ولی در عین حال سدهای بسیار بیشتری از ایران ساخته‌اند. به عنوان مثال تنها ایالت کالیفرنیا در آمریکا که آب و هوای آن نیمه خشک و مشابه ایران دارد، بیش از 180 سد بزرگ و کوچک با ظرفیت بالای 10 میلیون مترمکعب تا 5/5 میلیارد مترمکعب دارد که ظرفیت کلی مخازن این سدها بیش از 50 میلیارد مترمکعب است (معادل ظرفیت کنونی تمام سدهای ایران) و بدون آن هیچ‌گاه جنوب‌شرق آمریکا چنین توسعه نمی‌یافت. بجز آنها، سد هوور نیز با ذخیره 35 میلیارد مترمکعب (به اندازه حدود 70 درصد ظرفیت کنونی تمام سدهای ایران) که در سال 1938 ساخته شد بخشی از آب خود را روانه کالیفرنیا نموده و از عوامل اصلی توسعه و حیات جنوب‌شرق آمریکا خصوصاً ایالت ثروتمند کالیفرنیا است. قدیمی‌ترین سدهای کالیفرنیا در 1870 و جدیدترین آنها در سال 2003 (سد اولیونهاین به ارتفاع 94 متر و ظرفیت 31 میلیون مترمکعب ) و سال 2012 ساخته شده است (سد لاس واگوئروس به ارتفاع 70 متر و ذخیره 200 میلیون مترمکعب). این سدها موجب شدند که کالیفرنیا دوره خشکسالی کنونی را که از سال 2011 آغاز شده و خشکترین دوره از سال 1895 است را پشت سر بگذارد. کشورهای دیگری نیز هستند که نسبت مخزن به جمعیت آنها بالا است ولی تعداد سدهای آنها کمتر است و لذا در جدول بالا ارائه نشده است، مانند کشورهای عراق (4600 مترمکعب بر نفر در 30 سد)، استرالیا (3400 مترمکعب بر نفر در 570 سد) و یونان (1100 مترمکعب بر نفر در 164 سد). البته تعداد سدهای ایران بیشتر از تعداد بالا است و تعداد بالا صرفاً سدهایی است که تا آن تاریخ در کمیته جهانی سدهای بزرگ ثبت شده است (ساخته شده یا در دست ساخت یا در دست طراحی).براساس گزارش کمیته جهانی سدهای بزرگ‌ در سال 2000، کشورهای هند، چین، ترکیه، کره‌جنوبی، ژاپن و ایران با داشتن بیشترین تعداد سدهای در دست ساخت، پیشرو در ساخت سد در جهان بوده‌اند[9].سرانه ظرفیت ظرفیت مخازن سدها (نسبت ظرفیت سدها به جمعیت – مترمکعب برنفر) در کشورهای مختلف در سال 2010 براساس آمار سازمان خواروبار جهانی (فائو) در شکل 3 نمایش داده شده است[8] :       شکل 3 – سرانه ظرفیت مخازن سدهای کشورهای مختلف در سال 2010 براساس آمار فائو   مشاهده می‌گردد که ایران با حدود 600 مترمکعب بر نفر ظرفیت مخزن سد، جزو متوسط دنیا می‌باشد و بسیاری از کشورهای دارای آب شیرین بیشتر، به ازای هر نفر جمعیت ظرفیت مخزن سد بیشتری از ایران دارند. بزرگترین مخازن سدهای دنیا براساس اطلاعات کمیته جهانی سدهای بزرگ در جدول 2 نمایش داده شده است[4]:   جدول 2 - بزرگترین مخازن سدهای دنیا و مقایسه با ایران رتبه نام سد ظرفیت مخزن (میلیارد مترمکعب)