انقلابى در صنعت سد سازى ایران

 بررسى هاى انجام گرفته در حوزه سد سازى نشان از پیشرفت جمهورى اسلامى در این عرصه طى سى سال  گذشته دارد. پیش از پیروزی انقلاب اسلامی تنها 1800 مگاوات نیروگاه برق آبی در ایران احداث شده بود که تمامی سدهاو نیروگاه‌های ساخته شده در آن زمان به دست کارشناسان و مهندسان خارجی ساخته و مورد بهره‌برداری قرار گرفته بود. مهمترین سد و نیروگاه‌ساخته شده پیش از انقلاب ،"سد دز" است. سد و نیروگاه 520 مگاواتی" دز" توسط پیمانکاران آمریکایی و ایتالیایی احداث شده و در سال 1342 به بهره‌برداری رسیده است. این سد بلندترین سازه بتنی کشور تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است.  از دیگر سدهای مهم احداث شده در پیش از انقلاب می‌توان به سد "شهید عباسپور" اشاره کرد. این سد و فاز اول نیروگاه آن به ظرفیت 1000 مگاوات توسط پیمانکاران فرانسوی ساخته شده و در اواخر سال 1356 به بهره‌برداری رسیده است. احداث و بهره‌برداری از این دو سد بر روی دو رودخانه" دز و کارون" در پیش از انقلاب در حالی صورت گرفته بود که کل پتانسیل برق آبی در ایران حدود50 هزار مگاوات برآورد شده است.  به این ترتیب می‌توان گفت که تا بهار انقلاب در حوزه برق آبی فقط 6/3در صدتوان سرزمین ایران به فعل درآمده بود، آن هم به اتکای تکنولوژی، دانش فنی و تخصص کارشناسان و مهندسان خارجی. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با شروع جنگ تحمیلی و نیاز به دفاع از خاک پاک ایران، پروژه‌های عمرانی بزرگ با وقفه‌ای چندین ساله روبرو شدند زیرا حماسه‌ای بزرگ‌تر در حال وقوع بود. هرچند وقوع جنگ تحمیلی وقفه‌ای طولانی در اجرای طرح‌های سد‌سازی و دیگر سدهای زیر بنایی ایجاد کرد اما با ایجاد روحیه خودباروری موجب شد تا نسلی از جوانان برومند تربیت شوند که با اتکا به ایمان و توان علمی خود توانستند ناشدنی ها را شدنی کنند. جلوه این توانایی‌ها شاید بیش از هرجایی در صنعت برق آبی متجلی باشد. پس از پایان جنگ تحمیلی، کارشناسان اقتصادی کشور تشخیص دادند که برای رفع عقب‌ماندگی‌های کشور تنها راه، ایجاد و توسعه زیرساخت‌ها است. افزایش جمعیت جوان ، گسترش منابع و امکانات را طلب می‌کرد. کشور نیازمند افزایش توان در بخشهای مختلف از جمله آب و برق بود. برای توسعه منابع آبی و افزایش تولید برق یکی از بهترین گزینه‌ها احداث سدها و نیروگاه‌های برق آبی بود . احداث سده‌های عظیم و نیروگاه‌های برق آبی در کنار افزایش منابع آبی می‌توانست برقی مطمئن و سازگار با محیط زیست را روانه شبکه سراسری برق کشور سازد، موجب اشتغال نیروهای جوان و کارآمد کشور شود و همچنین طغیان رودخانه‌های وحشی‌ این سرزمین کهن را کنترل کنند . طغیان‌هایی که بیش از این موجب آسیب‌های جانی و مالی جدی شده بود. کارشناسان و متخصصان فنی که بتازگی مسوولیت خطیر صیانت از مرزهای کشور را به ثمر نشانده بودند با جد و جهدی تمام به مطالعه سه رودخانه بزرگ کشور یعنی" کارون، کرخه، دز" و ساختگاه‌های پیشنهادی برای احداث سدها پرداختند . در این 3 رودخانه پر آب ایران تا آن زمان فقط دو سد احداث شده بود ساختگاههای مناسب سدهای"کرخه ، مسجد سلیمان و کارون 3" و همچنین نیازهای روزافزون کشور به منابع آب و برق تجدید پذیر، کارشناسان صنعت برق آبی را برآن داشت که در اوائل دهه هفتاد مراحل اجرایی احداث این سه پروژه ملی را در فاصله زمانی کوتاهی از همدیگر آغاز کنند. شرایط سیاسی کشور و همچنین نیروی خوداتکایی جوانان برومند این مرز و بوم موجب شدکه آنان عملیات اجرایی این سه پروژه را خود آغاز کنند و در راه اجرای این طرح‌ها صرفا از مشاوره کارشناسان بین المللی بهره‌ببرند. احداث این سه سازه اولین تجربه‌های مهندسان داخلی در حوزه احداث سد نیروگاه‌های برق آبی محسوب می‌شود. همزمان با این سه طرح عملیات اجرایی فاز توسعه نیروگاه سد" شهید عباسپور" توسط شرکت‌ها و مهندسان ایرانی آغاز شد. در این طرح قرار بود 1000 مگاوات به ظرفیت نیروگاه این سد افزوده شود.با تلاش و پیگیری این کارشناسان و متخصصان جوان در سال 1381 فاز توسعه نیروگاهی شهید عباسپور وارد مدار تولید شد. مراحل احداث سد" مسجدسلیمان "نیز که با 177 متر ارتفاع بلندترین سد خاکی کشور محسوب می‌شود در سال 1380 به پایان رسید . نیروگاه این سد بزرگترین نیروگاه جریانی کشور به حساب می‌آید و دریچه‌های قطاعی سرریز آن بزرگترین دریچه‌های  قطاعی جهان است . این سد که در استان خوزستان و در 160 کیلومتری شمال شرق اهواز برروی رودخانه کارون واقع است. نیروگاهی با ظرفیت 2000 مگاوات دارد که در 2 فاز اجرا شده است.نخست آن که 1000 مگاوات ظرفیت داشت در سال 1381 و 1382 و فاز طرح توسعه آن نیز با ظرفیت 1000 مگاوات طی سالهای 1386 و 1387 وارد مدار شده است . تولید انرژی سالیانه این نیروگاه زیر زمینی 3700 میلیون کیلو وات ساعت است .این طرح ملی از زمان بهره‌برداری اولین واحد نیروگاهی تا پایان شهریور سال 1387 توانسته بالغ بر 20112 میلیون کیلووات ساعت انرژی برق تولید کند. عملیات اجرایی سد" کرخه" نیز که نام‌آورترین طرحهای آبی کشور است در سال 1380 به پایان رسید . احداث این سد عظیم به بزرگترین سد تاریخ ایران بشمار می‌رود و بزرگترین دریاچه مصنوعی ایران را پدید آورده است که آن هم در منطقه‌ای که بوی جنگ و جبهه می داد برگ زرین دیگری بود بر کتاب حماسه آبادانی و استقلال . این سد با تاجی به طول 3030 متر ، ارتفاع 127 متر و حجم مخزنی به میزان 7 میلیارد و 300 میلیون متر مکعب نقش بسیار مهمی در   کنترل سیلاب های مخرب رودخانه کرخه دارد. سد "کرخه" در استان خوزستان و در 21 کیلومتری شمال غربی شهرستان اندیمشک واقع است و نیروگاه این سد با ظرفیت 400 مگاوات از زمان بهره برداری در سال 1381 تا پایان شهریور ماه سال 1387 توانسته بیش از 4933 میلیون کیلووات ساعت برق تولید کند. متوسط تولید انرژی سالیانه این نیروگاه روزمینی 934 میلیون کیلووات ساعت است. این سد عظیم در کنار تولید برق و کنترل سیلاب به واسطه احداث تونل دشت عباس، آب مورد نیاز بخشی از اراضی کشاورزی دو استان خوزستان و ایلام را نیز فراهم می‌کند. صنعت جوان، اما پر تجربه برق آبی ایران پس از طرح های فاز توسعه نیروگاه شهید عباسپور، طرح سد و نیروگاه مسجد سلیمان و طرح سد و نیروگاه کرخه شاهد درخشش نگین دیگری بود.  سد کارون 3 که در حال حاضر بلند ترین سد بتنی ایران به شمار می‌آید در سال 1383 به پایان رسید و با موفقیت آبگیری شد. اولین واحد نیروگاهی این سد نیز که با تولید سالیانه 4172 میلیون کیلووات ساعت انرژی یکی از بزرگترین نیروگاه های برق آبی کشور است در همان سال وارد مدار شد و تا پایان شهریور سال 1387 توانسته 11217 میلیون کیلووات ساعت انرژی برق تولید کند. نیروگاه این طرح ملی که در استان خوزستان، بر روی رودخانه کارون و در 28 کیلومتری شهرستان ایذه احداث شده است ،2280 مگاوات ظرفیت دارد. در هنگام ساخت این سد و نیروگاه، پل بزرگ کارون 3 با دهانه 264 متر نیز ساخته شد که دارای طویل ترین دهانه پل در ایران است و از شاهکارهای معماری معاصر ایران به شمار می‌آید.  با ساخت و احداث این سدها و نیروگاه ها ظرفیت انرژی برق آبی در ایران که تا پایان برنامه دوم توسعه کشور فقط 2000 مگاوات بود، در پایان برنامه سوم به 5012 مگاوات رسید و با تکمیل این پروژه ها و همچنین ده‌ها طرح برق آبی کوچک و متوسط، هم اکنون ظرفیت برق آبی کشور به 7650 مگاوات رسیده است. با اجرای طرح های دیگری که طی دهه هفتاد مطالعات آنها به ثمر رسیده و عملیات اجرایی آنها نیز در سال های پایانی دهه هفتاد یا اوایل دهه هشتادآغاز شده، پیش بینی می شود طی سال های آتی، حدود 7000 مگاوات دیگر به ظرفیت برق‌آبی کشور اضافه شود. هم اکنون 6 طرح برق آبی کارون 4 ، "گتوندعلیا، سیمره، سیاه بیشه، رودبار، لرستان و بختیاری" در حال احداث است. بلندترین این سدها، سد کارون 4 است که با 230 متر ارتفاع بلند ترین سد بتنی در حال ساخت کشور به‌شمار می‌آید. با ساخت این سد و نیروگاه برق آبی آن علاوه بر تولید سالیانه 2107 میلیون کیلووات ساعت انرژی، سیلاب‌های خروشان بالادست رودخانه کارون نیز مهار می‌شود. حجم مخزن این سد 2 میلیارد و 200 میلیون متر مکعب خواهد بود و ظرفیت نیروگاه روزمینی آن 1000 مگاوات طراحی شده است. سد و نیروگاه کارون 4 در 180 کیلومتری جاده شهرکرد به ایذه و بر روی رودخانه کارون واقع است. "گتوندعلیا" سد و نیروگاه برق آبی دیگری است که با نیروگاهی 2000 مگاواتی خواهد توانست سالیانه 4500 میلیون کیلووات ساعت انرژی برق تولید کند." گتوندعلیا" آخرین سد قابل احداث بر روی رودخانه کارون است و دریاچه آن با مخزنی 4 میلیارد و 500 میلیون متر مکعبی دومین دریاچه مصنوعی بزرگ کشور خواهد بود. ارتفاع این سد سنگریزه ای که دارای هسته ای رسی است 180 متر خواهد بود. سد و نیروگاه "گتوند" در استان خوزستان بر روی رودخانه کارون و در فاصله 25 کیلومتری شمال شهرستان شوشتر در حال احداث است. طرح سد و نیروگاه تلمبه ذخیره‌ای "سیاه بیشه" طرحی است کاملاً متفاوت که برای نخستین بار در ایران به اجرا در می‌آید. این طرح در استان مازندران و در 10 کیلومتری شمال تونل کندوان بر روی رودخانه چالوس در حال احداث است. مهمترین هدف از احداث طرح سیاه بیشه، ایجاد تعادل در شبکه مصرفی برق کشور در ساعات کم بار و پر بار مصرف است. این طرح دارای دوسد و یک نیروگاه تلمبه ذخیره‌ای است. نیروگاه تلمبه ذخیره‌ای این قابلیت را دارد که در ساعات اوج مصرف به تولید برق می‌پردازد و در ساعات کاهش مصرف، با پمپ آب به سد بالا و ذخیره آن و درنتیجه مصرف برق به کنترل بار شبکه سراسری اقدام می‌نماید. ظرفیت تولید برق این نیروگاه 1040 مگاوات و ظرفیت مصرف برق آن 960 مگاوات است. این طرح پس از احداث، سالیانه بطور متوسط 1500 میلیون کیلووات ساعت برق تولید خواهد کرد. طرح دیگری که عملیات اجرایی آن طی سال‌های نخست دهه هشتاد آغاز شده، سد" رودبار" لرستان است. این سد با توجه به ساختگاه بسیار مناسب پس از احداث خواهد توانست از پتانسیل منطقه برای تولید انرژی برق آبی بهره بگیرد و نیروگاه روزینی این طرح با ظرفیت 450 مگاوات می‌تواند سالیانه 986 میلیون کیلووات ساعت برق تولید کند. این سد بتونی غلطکی، 158 متر ارتفاع خواهد داشت و حجم دریاچه آن 228 میلیون متر مکعب خواهد بود. طرح سد و نیروگاه رودبار لرستان در 100 کیلومتری جنوب شهرستان الیگودرز در استان لرستان و بر روی رودخانه رودبار در حال احداث است. اما بی‌شک پر‌آوازه ترین پروژه عمرانی تاریخ ایران سد و نیروگاه بختیاری خواهد بود که پس از احداث، بلندترین سد بتنی دنیا نام خواهد گرفت. این سازه بتونی عظیم 315 متر ارتفاع خواهد داشت. مخزن این سد 4 میلیارد و 800 میلیون متر مکعب گنجایش خواهد داشت و نیروگاه 1500 مگاواتی آن خواهد توانست سالیانه 3000 میلیون کیلووات ساعت برق تولید کند.  طرح سد و نیروگاه" بختیاری" در بخش شمالی رودخانه بختیاری در استان لرستان احداث خواهد شد. پروژه‌های زیربنایی این طرح ملی از جمله احداث راه‌های دسترسی به ساختگاه، تاسیسات مورد نیاز و . . . هم اکنون در حال انجام است و امید می‌رود طی سالهای آینده عملیات اجرایی بدنه سد و نیروگاه آن آغاز شود. در کنار این طرح‌های بزرگ، دهها طرح برق آبی کوچک و متوسط نیز در حال اجرا است. همچنین مطالعات دیگر ساختگاه‌ها نیز ادامه دارد. هم اکنون حدود 17 هزار مگاوات ظرفیت برق آبی در حال مطالعه است که با تکمیل مطالعات مورد نیاز و تامین مالی، این طرح‌ها نیز اجرایی خواهند شد. اما اوج همت جوانان ایرانی در خودکفایی متجلی می‌شود.  ایران در زمینه ساخت بدنه سد و ساختمان نیروگاه 100در صد به خودکفایی رسیده و در زمینه تجهیزات نیروگاهی نیز در حال حاضر 70 درصد توان تولید داخلی دارد و پیش‌بینی می‌شود با سرمایه گذاری در زمینه های پژوهشی این توان روز به روز افزایش یابد. ایران هم اکنون پس از چین و ترکیه از لحاظ تعداد سدهای در حال ساخت، سومین کشور سدساز جهان بشمار می‌رود و صادرات خدمات فنی و مهندسی خود را در این زمین به دیگر کشورها نیز آغاز کرده است. متخصصان ایرانی با اجرای هر طرح ملی علاوه بر تامین آب مورد نیاز برای شرب، کشاورزی و صنایع و همچنین برق مطمئن، بار دیگر دانش فنی و توان اجرایی خود را در سطح جهانی به رخ می‌کشند و برای آیندگان، یادگارهای نکو بجا خواهند گذاشت.