/گزارشی از بلندترین سدخاکی کشور/

از روزنامه‌نگاران دعوت شد تا قبل از آبگیری سد از نزدیک از پروزه سد و نیروگاه گتوند علیا دیدن کنند. به دلیل اهمیت بالای این پروژه ملی و برای اولین‌بار، به همراه عکاس خبرگزاری رهسپار گتوند شدیم. اخیرا گروه‌های مختلفی با همراهی کارشناسان سد از جزییات عملیات اجرایی این پروزه به‌ویژه سازند گچساران بازدید کردند تا قبل از آبگیری، عظمت و ابعاد وسیع عملیات اجرایی این پروزه ملی در معرض دید قرار گیرد و شبهات و ابهامات در خصوص سازند و رگه‌های نمکی آن برطرف شود. در اینجا لازم است به برخی از اعداد و حجم عملیات انجام شده و در حال اجرای طرح سد و نیروگاه گتوند علیا که در نوع خود بی‌نظیر و چشمگیر است اشاره شود. سد و نیروگاه گتوندعلیا در فاصله 380 کیلومتری از مصب رودخانه کارون و در 25 کیلومتری شمال شهرستان شوشتر و در نزدیکی شهر گتوند واقع شده است. عملیات احداث تونل‌های انحراف آب در اردیبهشت‌ماه سال 76 و عملیات اصلی ساختمانی سد در سال 80 آغاز شده و انحراف کامل آب رودخانه پس از پایان عملیات اجرایی فرازبند، در اردیبهشت‌ماه 82 انجام شد. ایجاد دیوار آب‌بند یکی از اقدامات تخصصی در این سد است. برای آب‌بندی پی سد با تزریقات سیمان در جناح چپ و در پی سد آب‌بندی در حد استاندارد و قابل قبولی انجام شده است. اما در جناح راست به دلیل پیچیدگی مصالح تشکیل دهنده امکان تزریق سیمان نبوده و در نهایت قرار شد از دیوار آب‌بند استفاده شود. دیوار آب‌بند ایجاد شده به عمق 120 متر و طول 400 متر است که عمیق‌ترین دیوار آب‌بند در دنیا محسوب می‌شود. سد گتوند بزرگترین مخزن آبی کشور بر روی روخانه کارون و بلندترین سد خاکی کشور است؛ نیروگاه این سد بیشترین میزان انرژی سالانه برق را در میان تمام نیروگاه های کشور تولید می‌کند و نقش تعیین‌کننده‌ای در افزایش توان مدیریت مخازن سدها و نیروگاه‌های بالادست در حوضه کارون دارد. این سد دارای بزرگترین تونل‌های آبرسان کشور از نظر طول و سطح مقطع و دارای سیستم آب‌بند ترکیبی، دیوار آب‌بند و پرده آب‌بند است. این پروژه برای 10 هزار و 500 نفر به‌صورت مستقیم اشتغالزایی کرده است. عمده فعالیت نیروها نیز از سال 81 آغاز شده است. از نظر تولید انرزی برق‌آبی بزرگترین نیروگاه برق‌آبی کشور است و سالانه 4 هزار و 250 میلیون کیلووات ساعت در سال به شبکه برق کشور انرژی تولید می‌کند که با تبدیل کردن این میزان برق به ریال روزانه حدود یک میلیارد تومان درآمد از محل فروش برق به‌دست می‌آید. مخزن این سد با ظرقیت حدود 4.5 میلیارد مترمکعب بزرگترین مخزن روی رودخانه کارون است. با آبگیری سد و با توجه به حجم آب ذخیره شده بیش از120 هزار هکتار از اراضی مسیر رودخانه می توانند از آب این دریاچه آبیاری شوند. معاون وزیر نیرو پیش از بازدید خبرنگاران از پروژه بزرگ سد و نیروگاه گتوند در جمع آن‌ها درباره سد گتوند گفت: برای تعیین زمان مناسب آبگیری حدود یک سال و نیم است این موضوع بررسی شد و امیدواریم آبگیری این سد بدون ابجاد تنش آبی در منطقه انجام شود. محمدرضا عطارزاده ادامه داد: پروزه سد و نیروگاه گتوند پروژه‌ای بزرگ و پیچیده است که بیش از 400 مهندس در آن فعالیت می‌کنند. البته مشکلات فراوانی در طول اجرای این سد وجود داشته است که برای حل آن‌ها از وجود کارشناسان داخلی و خارجی  و از روش‌های روز دنیا استفاده شده است. معاون وزیر نیرو در ادامه درباره وجود گنبد‌های نمکی در لایه گچساران و احتمال شوری آب سد گتوند بیان کرد: اساس کار مقابله با این مشکل است؛ برای به حداقل رساندن اثرگذاری این لایه نمکی طرح‌های متنوعی ارائه شده است. گام اول  ایجاد لایه پوششی از خاک رس بر این نمک‌ها است. پس از آن مدیریت آبگیری است که در حال حاضر طراحی شده و لازم است آبگیری به‌صورت برنامه‌ریزی شده و با کنترل انجام شود. وی همچنین اظهار کرد: برای ساخت سد گتوندعلیا 2 هزار میلیارد تومان سرمایه‌گذاری نیاز بود که در حال حاضر 1600 میلیارد تومان اعتبار به آن اختصاص یافته است. پس از صحبت‌های معاون وزیر به همراه آقای محمدحسین معنوی‌فر، معاون اجرایی پروژه سد و نیروگاه گتوند، راهی بازدید از این پروژه و همچنین از توده‌های نمکی سازند گچساران که حرف و حدیث‌های زیادی را برای اجرای سد به دنبال داشت شدیم. در راه ماشین‌آلات سبک و سنگین زیادی در مسیر جاده سد هر کدام به طرفی می‌چرخند. صدای خالی کردن بارهای ماشین‌ها و حرکت آن‌ها را چندین درجه بلندتر در فضای آفتابی و بسیار گرم محدوده سد شنیده می‌شد. معنوی‌فر توضیح داد که در فاصله چهار و نیم کیلومتری بالادست سد و در دریاچه سد یک بیرون زدگی از سازند گچساران وجود دارد که سطح آن به طول 2200 متر و عرض 50 تا 60 متر است و در حدود10 تا 15درصد مساحت این سازند از رگه‌های نمکی تشکیل می‌شود. اگر ابعاد 2200 متری سازند گچساران را با دریاچه 90 کیلومتری و حجم چهار و نیم میلیارد مترمکعبی آب دریاچه مقایسه کنیم این رگه‌های نمکی ذره‌ای در دریاست. او در پاسخ به این‌که آیا وجود این رگه‌های نمکی در عمق دریاچه سد مشکلی ایجاد نمی‌کند و آب شور نمی‌شود گفت: بر اساس مطالعات مشاور و با توجه به سطح محدود نمک نسبت به مخزن آب و این‌که رگه‌های نمکی در لایه‌های پایینی آب دریاچه قرار می‌گیرد، به نظر می‌رسد این رگه‌ها درصد کمی از آب را شور می‌کنند و همیشه میزان درجه شوری آب به 2200 میکروموس می‌رسد. اما با وجود این تئوری به دلیل حساسیت موضوع از کارشناسان نخبه در داخل و حتی خارج از کشور دعوت شد و نشست‌هایی در سطح بین‌المللی برگزار و مطالعات وسیع و حفاری‌های ژئوتکنیک بسیاری در این خصوص انجام شد و در نهایت به این نتیجه رسیدیم که پتو یا به عبارتی پوششی از رس به عرض حداقل 6 متر، ارتفاع 70 متر و طول 2 هزار متر بر روی سازند و رگه‌های نمکی ایجاد کنیم که اگر بالای سازند برویم می‌توان این پوشش و روند عملیات اجرایی آن را از نزدیک دید. امیدواریم با این پوشش اثرات مثبتی در کیفیت آب مخزن سد ایجاد شود. لایه پوششی رسی ایجاد شده روی رگه‌های نمکی به عرض 6 متر است که به دلیل وضعیت توپوگرافی در بعضی نقاط سازند از 15 تا 20 متر نیز پوشش به اجرا می‌رسد و به این ترتیب ارتباط آب مخزن سد و لایه‌های نمکی سازند قطع می‌شود. معنوی‌فر ادامه داد: جدای از رگه‌های نمکی، از مسیر سد شهید عباسپور به پایین و تا شوشتر چندین رودخانه جاری است که این رودخانه‌ها چشمه‌های نمکی دارند و به‌طور متناوب وارد کارون می‌شود. براساس بررسی‌ها، هر کدام از این رودخانه‌ها حداقل 200 تا 250 درجه میزان شوری آب کارون را تغییر می‌دهند. به عنوان نمونه براساس محاسبه کارشناسان میزان شوری یکی از این چشمه‌ها که در فاصله 2 کیلومتری سازند گچساران قرار دارد، 150 هزار است. وجود سازند مساله‌ای پیچیده در پروژه سد گتوند بود و در دنیا منحصر به فرد و هنوز تجربه نشده است؛ در این پروژه زمان زیادی برای آن صرف شد. درجه شوری آب کارون در پایین‌دست و بالادست سازند اندازه‌گیری شده است و آب فعلا در سطح پایین سازند است؛ به گفته این مقام مسئول در حال حاضر وجود سازند در رودخانه کارون هیچ‌گونه اثر منفی در کیفیت آب رودخانه ندارد. رگه‌های نمکی هنوز با رودخانه درگیر نشده‌اند و تنها بخش مختصری از آن‌ها به طول بیش از 100 متر در رودخانه واقع شده که اثرگذاری این قسمت در رودخانه، به دلیل ایجاد لایه پوششی رسی و دیگر مصالح کاهش یافته است. عمده مصالح تشکیل شده در سازند گچساران شامل گچ، رس، مارن و درصدی بیرون زدگی نمک می‌شود. وی درباره این‌که آیا در سازند گچساران "قله‌های نمکی" وجود دارد، عنوان کرد: ترجیح می‌دهم در این‌باره چیزی نگویم و قضاوت را برعهده خودتان می‌گذارم تا اگر هم چیزی به نام قله نمکی در این سازند مشاهده کردید به ما هم نشان بدهید. معنوی‌فر در مسیر انتهایی سازند به رگه‌های نمکی اشاره کرد و با ابراز گلایه از اظهار نظر برخی افراد در خصوص این‌که اینجا قله‌های نمکی وجود دارد، توضیح داد: زمانی گروهی در بازدید از سازند گچساران عکسبرداری کردند و در این عکس‌ها با زوم کردن تصاویر، در زمینه رگه‌های نمکی اغراق و از واژه قله‌های نمکی به جای رگه‌های نمکی استفاده شد. این اقدام کم لطفی به زحمات بیش از 10 هزار نفر از پرسنل مشغول در این پروژه است. وی رگه‌های نمکی که در دل سازند جا گرفته‌اند را نشان و ادامه داد: سازند و رگه‌های نمکی از زمان مطالعات پروژه وجود داشت. به دلیل بالابردن ضریب اطمینان و حسایست‌های موجود، تقریبا از سال 86 به صورت جدی حفاری‌های اکتشافی در این سازند آغاز شد. در حال حاضر حدود 500 نفر به‌صورت فعال در محل سازند برای ایجاد پوشش رسی مشغول به‌کار هستند و بیش از 250 دستگاه ماشین‌آلات راه‌سازی فعالیت می‌کنند. روزانه حدود 25 هزار مترمکعب عملیات خاکریزی در محل سازند انجام می‌شود که پوشش رسی تا زمان آغاز آبگیری به تراز مورد نظر برسد و مرحله اول آبگیری انجام گیرد. براساس پیش‌بینی‌ها حدود سه میلیون مترمکعب باید عملیات خاکریزی انجام شود. معنوی‌فر پیش از بالا رفتن از صخره‌های سازند گفت: اگر مساله رگه‌های نمکی وجود نداشت قاعدتا آبگیری سد گتوند یکی 2 ماه زودتر انجام می‌شد. با احتیاط از این صخره‌ها بالا رفتیم. سازند و رگه‌های نمکی حداقل 60 متر زیر آب دریاچه سدگتوند است. قسمت‌های حاد سازند از نظر وجود رگه‌های نمکی شامل کیلومترهای ابتدایی پایین‌دست سازند است. با ماشین بر روی جاده سازند در واقع همان پوشش رسی که در حال ساخت است حرکت می‌کنیم. به گفته معاون اجرایی سد، کل سازند به‌صورت یکنواخت چه جاهایی که نمک دارد و جاهای بدون نمک، با خاک رس پوشانده می‌شود و این لایه هم‌چون یک سد خاکی است و روزانه حدود 60 سانتی متر به سطح ارتفاع این لایه پوششی رس افزوده می‌شود. معنوی‌فر در پایان بازدید از سازند گچساران و رگه‌های نمکی افزود: سیلاب‌های زمستانی، سالانه خسارت‌های سنگینی به اراضی، تاسیسات و شهرهای مسیر رودخانه کارون وارد می‌کند که هزینه‌های نسبتا سنگینی را به‌دنبال دارد. وی اظهار امیدواری کرد با توجه به احداث سد گتوند و ظرفیت بالای مخزن آن، دیگر خسارات ناشی از سیلاب‌های زمستانی ایجاد نمی‌شود و این سیلاب‌ها در واقع به آب قابل ذخیره و قابل استفاده در فصول کم آبی تبدیل خواهد ‌شد. معنوی‌فر ادامه داد: با توجه به برنامه‌ریزی‌های انجام شده عملیات آبگیری حداقل در مدت 2 تا سه روز انجام می‌شود. برنامه‌ریزی به گونه‌ای است که با آغاز آبگیری تنش‌های تامین آب برای مناطق پایین‌دست رودخانه به حداقل برسد. در نزدیکی هسته رسی و پوسته سد و از این بلندی جاده‌های خاکی ساخته شده، برش‌های کوچک سبزآبی از آب کارون و کامیون‌هایی که در حرکتند، زیبایی عملیات اجرایی سد را چند برابر می‌کند. وی گفت: تمام مطالعات و طراحی‌ها و اجرای پروژه توسط کارشناسان داخلی انجام شده است و فقط کمک گرفتن از کارشناسان خارجی تنها برای کنترل و بالابردن ضریب اطمینان بوده است. البته نظرات کارشناسان دیگر کشورها برای مساله سازند گرفته شد. ناگفته نماند پروژه سد و نیروگاه گتوند علاوه بر داشتن مزایایی برای منطقه خوزستان، از منافع ملی نیز برخوردار است که از جمله اهداف ملی و منطقه‌ای آن می‌توان به افزایش ظرفیت انرژی کشور با تولید سالانه 4250 گیگاوات ساعت انرژی برق‌آبی، کنترل و ذخیره آب‌های روان با توان ذخیره 5.2 میلیارد مترمکعب آب، کنترل سیلاب‌های مخرب و فصلی رودخانه کارون، ایجاد زمینه‌های مختلف اشتغال‌زایی، فراهم ساختن بسترهای مناسب رونق اقتصادی منطقه با ایجاد و توسعه فضاها و ظرفیت‌های اقتصادی و گردشگری اشاره کرد. با آبگیری سدگتوند علیا در هفته‌های آینده امیدواریم نگاه مردم و مسئولان به این پروژه‌ها همواره با همکاری و حمایت همه جانبه همراه باشد تا این پروژه‌ها که عموما نتایج و اهداف کوتاه و بلندمدت دارند در سریع‌ترین زمان ممکن به اجرا برسد و با کوتاه شدن زمان اجرا، از اتلاف منابع مالی و نیروی انسانی جلوگیری شود. البته تخصیص به موقع منابع مالی یکی از مهمترین شاخص‌های اجرای سریع پروژه‌ها است که آن را باید مورد توجه قرار داد.