پاسخ سرپرست معاونت آب و آبفای وزارت نیرو به خبرگزاری موج در خصوص سد گتوند

 پس از آبگیری سد گتوند حاشیه های زیادی درباره از بین رفتن پتوی رسی کنترل کننده انحلال نمک در آب مخزن سد، افزایش درجه شوری آب خروجی گتوند و غیره سر زبان ها افتاد و نگرانی هایی را در بین مردم منطقه ایجاد کرد. بر آن شدیم تا پاسخ پرسش های مطرح شده در میان مردم را از زبان مسئولان وزارت نیرو دریافت کنیم. از این رو گفتگویی با مهندس علیرضا دائمی سرپرست معاونت آب و آبفای وزرات نیرو ترتیب دادیم که مشروح آن در زیر می آید: سوال: مباحث زیادی درباره افزایش درجه شوری آب خروجی سد گتوند به دلیل انحلال گنبدهای نمکی مخزن سد مطرح شده، برخی می گویند آب مخزن سد گتوند از سه دریچه در لایه های مختلف مخزن با درجه های شوری متفاوت خارج شده و یک کیلومتر پس از سد با یکدیگر مخلوط می شود، درجه شوری این آب مخلوط شده نیز بیش از ۱۵۰۰ است، در این باره چه پاسخی دارید؟ علیرضا دائمی: سد گتوند پایین ترین سد در پیکره آبی کارون است. این سد عاملی است که می تواند آب را به صورت کنترل شده در مقاطع مختلف برای اراضی پایین دست رهاسازی کند. در گذشته طی سال های پربارش و کم بارش حجم آب رودخانه تغییر می کرد. گاهی آب با دبی۲۲۰ متر مکعب بر ثانیه از اهواز عبور می کرد اما در شرایط خشکسالی دبی به ۱۲۰ متر مکعب بر ثانیه تقلیل می یافت. این روند سبب می شد حجمی از فاضلاب های ناشی از فعالیت کشت و صنعت ها که همواره وارد رودخانه می شود در شرایط کم آبی کیفیت آب رودخانه را به شدت کاهش دهد. پس از احداث سد گتوند دیگر این نوسانات رخ نمی دهد زیرا دبی رها شده به طور کامل تنظیم و در فصول مختلف یکسان خواهد بود. مادامی که ما بتوانیم از آخری سامانه کنترلی، دبی ۲۰۰ متر مکعب بر ثانیه را رهاسازی کنیم کیفیت آب به فقط به لحاظ شوری بلکه بر اساس سایر کمیت ها مناسب خواهد بود و شاهد تغییر بوی آب نخواهیم بود. در حال حاضر شوری خروجی سد گتوند کاملا کنترل شده است. آب از دو لایه مخزن سد خارج می شود. یک تخلیه کننده عمقی است که درجه شوری آن بالا و متغیر است و دیگری آب خروجی از نیروگاه است. در مجموع EC آب پس اختلاط بین ۹۰۰ تا ۱۲۰۰ متغیر است. در شرایطی که آب نیروگاه کاهش یابد طبیعتا درجه شوری نیز افزایش می یابد اما تا کنون عدد ۱۵۰۰ گزارش نشده است. بر اساس برنامه ریزی انجام شده قرار است EC تخلیه شده از درجه شوری طبیعی رودخانه بیشتر نشود. ضمن اینکه به دلیل ساخت سد گتوند قادریم که در مواقع لزوم با رهاسازی بیشتر آب، درجه شوری را کاهش دهیم. سوال: گفته شده که عمق لایه شیرین مخزن سد گتوند به دلیل انحلال بیشتر نمک موجود درگنبدهای نمکی مخزن، رو به کاهش است زیرا پتوی رسی از بین رفته و تکه های بزرگ نمک به همراه رس وارد مخزن سد شده است، آب نیرو نیز تلاش می کند تا با خروج آب بیشتر از قسمت شور و خشک کردن آن در حوضچه هایی به عمق یک متر، ضخامت لایه شیرین را حفظ کند، آیا این اظهارات صحیح است؟ علیرضا دائمی: عمق آب شیرین مخزن سد گتوند کم نمی شود. تغییرات EC را در عمق مخزن سد کنترل می کنیم و شوری به سمت لایه های بالایی حرکت نمی کند. تجمع شوری در پایین مخزن سد است و بر اساس مطالعات انجام شده، در حال حاضر عمق لایه شیرین مخزن سد گتوند در حال افزایش است. تراز را در موقعیت ثابت نگه داشته ایم. در حال حاضر ۲۲۰ متر مکعب بر ثانیه آب از مخزن سد گتوند تخلیه می شود و کاهش عمق لایه شور نشان می دهد بر خلاف مباحث مطرح شده پتوی رسی از بین نرفته است ضمن اینکه هیچ گزارشی از گسترش شوری در مخزن گتوند نیز ارایه نشده است. هر هفته جلسات منظمی در رابطه با گتوند برگزار می شود زیرا این سد اثر مهمی بر دشت خوزستان دارد. ما تلاش می کنیم با مدیریت صحیح میزان ریسک را به حداقل برسانیم. اینکه آب شور را بتوانیم از مخزن سد خارج کنیم، زمینه کاهش ریسک را فراهم می کند. استفاده از حوضچه های تبخیری نیز در تمام دنیا مرسوم است. سوال: با این روش بخشی از آب را از دست می دهید؟ علیرضا دائمی: اگر بخواهیم رسوبات را تخلیه کنیم و نمک را از بخش مرده سد تخلیه کنیم، باید با مطالعات خاصی این کار را انجام دهیم. ضمن اینکه در پایین مخزن سد به دلیل اینکه آب در مقابل آفتاب قرار نمی گیرد به نوعی گندیدگی ایجاد می شود. بنابراین در مواقعی که آب از طرق سرریز خارج می شود، امکان خروج حجم مرده سد وجود دارد. سوال: گفته می شود پیمانکاران خارجی برای کنترل گنبدهای نمکی بحث پتوی بتنی را مطرح کرده اند اما به دلیل هزینه های بالای اجرا، بحث پتوی رسی از سوی وزارت نیرو پذیرفته می شود، آیا از ابتدا که طرح سد در دهه چهل ریخته شده بود از وجود گنبدهای نمکی اطلاع داشتید و پتوی رسی در طرح پیش بینی شده بود یا اینکه پس از ساخت گتوند متوجه این مشکلات شده و در پی راهکار بودید؟ علیرضا دائمی: قبل از ساخت سد، مطالعات زمین شناسی دقیق انجام می شود و تمامی لایه هایی که در مخزن سد وجود دارد شناسایی می شوند. کل منطقه دارای ویژگی مشابه مخزن سد گتوند است. لایه ها و گنبدهای نمکی در استان خوزستان به وفور مشاهده می شود. بسیاری از سازندهای منطقه شور بوده و رودخانه ها را شور می کنند. وجود گنبدهای نمکی در مخزن سد گتوند تازه کشف نشده است اما جانمایی سد یک بحث مهندسی است و به راحتی نمی توان محور سد را جابجا کرد زیرا در هزینه های اجرا تاثیر مستقیم دارد. اگر مکان سد را تغییر می دادیم ممکن بود به اهداف خود دست نیابیم. بسیاری از سدهای ساخته شده در کشور نیز در زمان جانمایی علیرغم برخی موانع، در راستای تحقق اهداف تعیین شده ساخته می شوند و در زمان اجرا سعی می شود با راهکارهای مهندسی مشکلات شناسایی شده از پیش رو برداشته شود. محور سد ساوه که طراحی آن قبل از انقلاب انجام شده، روی یک گسل واقع بود. یا باید گسل دوخته می شد و یا اینکه مکان سد جابجا می شد. تصمیم مهندسی این بود که گسل کنترل شود. این سد ۱۰ سال است که بدون مشکل در حال بهره برداری است و کاملا ایمن است. یکی از وظایف حوزه مهندسی این است که چالش های ایجاد شده را با اقدامات حساب شده کنترل کنند. اطلاعاتی درباره طرح تهیه شده گتوند در دهه ۴۰ ندارم اما در دو دهه اخیر از وجود گنبدهای نمکی به خوبی مطلع بودیم و به لحاظ مهندسی حل این مشکل امکان پذیر بود. تاکید می کنم تمام سدها با مشکلات عدیده ای مواجه می شوند، مشابه این مشکلات در سایر سدها نیز وجود داشته که آن را حل کرده ایم. از لحاظ اینکه سازه بتنی جایگزین پتوی رسی شود به لحاظ علمی و مهندسی، در چنین وضعیت هایی از سازه های بتنی استفاده نمی شود. زیرا بتن انعطاف ناپذیراستد. بنابراین با نشست مخزن در زمان آبگیری، دچار شکست می شوند. پتوی رسی انعطاف پذیر ست و منطبق با نشست های مخزن تغییر شکل می دهد. البته نشست مخزن در زمان آبگیری امری طبیعی است. سوال: وظیفه پتوی رسی در مخزن سد چیست؟آیا از انحلال جلوگیری می کند؟ علیرضا دائمی: وظیفه پتوی رسی این است که عملا ورود جریان آب و ارتباط بین رگه های نمکی و آب مخزن سد را کاهش داده و سرعت انحلال را کم می کند. سوال: از حضور نمایندگان سازمان بازرسی استان خوزستان برای تعیین EC خروجی گتوند اطلاع دارید؟ علیرضا دائمی: در خصوص بحث دریاچه سد گتوند هم سازمان حفاظت محیط زیست و هم دستگاه های بازرسی دیگر بازدیدهای متعددی از منطقه داشته اند. برای بازدید آنها هیچ محدویتی نداریم. سازمان های مردم نهاد نیز چه در بالا دست و چه پایین دست مخزن سد فعالیت هایی انجام داده و مطالعاتی داشته اند. سوال: آیا از حضور یک هیات بی طرف برای تعیین درجه شوری مخزن و آب خروجی سد گتوند استقبال می کنید، امکانات لازم برای تعیین EC در عمق مخزن سد را در اختیار آنان قرار می دهد؟ علیرضا دائمی: هیچ محدودیتی نداریم. مخزن سد گتوند بیش از ۶۰ کیلومتر وسعت دارد و هیچ محدودیتی برای نمونه برداری از آن در لایه های مختلف ایجاد نمی کنیم. تمامی نهادهایی که مایلند در این بخش مطالعه داشته باشند، می توانند از آب مخزن نمونه برداری کنند. حتی مرکز پژوهش های مجلس نیز بر روی سد گتوند مطالعه ای داشته است. سوال: برخی معتقدند با جریان های آب یا هوا و یا تغییر شرایط محیطی لایه های آب شور و شیرین مخزن سد را با هم مخلوط می کند، تحت چه شرایطی این اتفاق رخ می دهد؟ علیرضا دائمی: بر اساس پیش بینی ها، با یک جریان کوچک چنین اتفاقی رخ نمی دهد. بدترین زمان که در شرایط آبگیری سد بود و آب مستقیم با لایه های شوری تماس داشت نیز چنین اتفاقی رخ نداد. امروز که مخزن سد ۵۰ متر ارتفاع دارد. تا کنون جریانها و سیلاب های فعالی وارد سد شده اند و اختلاط لایه ها رخ نداده است. از نظر علمی برای درک اینکه جریان های ورودی و تغییر درجه حرارت چه تاثیری روی لایه های مخزن سد گتوند دارد، نیاز به یک مدل ریاضی داریم. در حال حاضر برخی از همکاران ما از دستگاه های مختلف در منطقه حضور دارند و این مدل ریاضی نیز مورد استفاده قرار می گیرد. در مراحل مختلف از نظریات دانشمندان بین المللی هم استفاده می شود. به اعتقاد کارشناسان وقتی عمق آب از مرحله آبگیری می گذرد، فقط افزایش درجه حرارت می تواند سبب شود که آب چرخش یافته و لایه ها باهم مخلوط شوند. با توجه به اینکه گرمترین دوره را در روی مخزن سد تجربه کرده ایم، فکر نمی کنم مشکل خاصی پیش آید زیرا در گرمترین روزهای سال نیز EC بین ۸۰۰ تا ۱۲۰۰ نوسان کرده است.